Zioła – skarbnica wiedzy

Zioła, które znajdują się w bukietach przygotowywanych na sierpniowe święto Matki Boskiej Zielnej, mają znaczenie lecznicze. Mogą też być używane jako przyprawy. Niestety, niewiele dziś osób wie, jak stosować dzikie zioła i przede wszystkim, jak je rozpoznawać. W tej zakładce znajdziecie Państwo podstawowe informacje o ziołach oraz ich zastosowaniu.

Do najczęściej spotykanych przy święceniu gatunków należały: piołun (na niedomagania żołądka), krwawnik (przy „blednicy”), wrotycz (przeciw “robakom i glistom”), dziurawiec (na “oczyszczenie krwi”, owrzodzenia i rany), rumianek (na ból zębów), bratki polne (na bóle brzucha u dzieci) i miętę (na żołądek i ból zębów).

Arcydzięgiel litwor – Archangelica officinalis Hoffm., syn.: arcydzięgiel lekarski, angelika, anielskie ziele, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki,  Ziele św. Ducha
W Polsce roślina uprawna; surowiec: korzeń arcydzięgla. W medycynie ludowej robiono z niego nalewkę stosowaną w przeziębieniach, problemach żołądkowych oraz profilaktycznie przeciw cholerze. Obecnie: surowiec poprawiający  trawienie,  wiatropędny i uspokajający. Nie należy go stosować w ostrych nieżytach przewodu pokarmowego, chorobach nerek i w czasie miesiączki. Zewnętrznie można stosować go w bólach reumatycznych. Arcydzięgiel jest także aromatyczną przyprawą o korzennym zapachu i gorzkawym smaku,  Sporządza się z niego konfitury, kandyzowane ozdoby do tortów oraz likiery żołądkowe.

Babka lancetowata  – Plantago lanceolata L.; syn.: babka wąskolistna, języczki polne, babka koniczynowa
Pospolity chwast; surowiec: liść babki. Właściwości lecznicze tej rośliny doceniano już w starożytności. Świeże  liście babki były popularnym  środkiem opatrunkowym na stłuczenia i ropnie, a napar lekiem wykrztuśnym. Obecnie: składnik  mieszanek ziołowych o działaniu wykrztuśnym i przeciwzapalnym, zalecanych w chorobach przewodu pokarmowego, jamy ustnej i gardła oraz w biegunkach u dzieci.

Babka zwyczajna – Plantago maior L.; syn. babka szerokolistna, babka większa, babka pospolita
Pospolity chwast; surowiec: liść babki, w starożytności zalecane przeciw ukąszeniu węży i skorpionów, w średniowieczu jedno z najważniejszych ziół. Świeże liście przykładano na drobne zranienia, ropiejące rany i owrzodzenia,  a  napary do ich przemywania. Liście babki to również środek osłaniający i przeciwzapalny, skuteczny w chorobach przewodu pokarmowego oraz stanach zapalnych gardła i oskrzeli, co wykorzystuje również współczesna medycyna.

Bukwica  lekarska – Betonica officinalis L.; syn. bukwica zwyczajna, bukwica czerwona, betonika, czyściec lekarski
Roślina dziko rosnąca; surowiec: liście i ziele bukwicy. Już w starożytności miała znaczenie  lecznicze i magiczne. W medycynie ludowej : w chorobach kobiecych i kokluszu. Obecnie: ze względu na  działanie ściągające, przeciwzapalne i lekko przeciwkrwotoczne znalazła zastosowanie w biegunkach, a zewnętrznie do okładów na trudno gojące się rany.

Bylica boże drzewko – Artemisia  abrotanum L., syn.: boże drzewko
W Polsce w stanie dzikim występuje rzadko, raczej jest to roślina uprawna; surowiec: ziele bożego drzewka, wysuszone ma cytrynowy aromat i gorzkawy smak było używane  w starożytności do  robienia balsamów i odstraszania owadów.  W czasach średniowiecza gałązki bylicy wkładano nieboszczykowi do trumny, aby spoczywał w pokoju. W dawnym lecznictwie wywar z bylicy stosowano dla uśmierzenia bólów porodowych i innych „wewnętrznych boleści”,  a ze świeżego ziela robiono okłady na stłuczenia i siniaki. Obecnie: surowiec żółciotwórczy i żółciopędny, a także przyprawa kuchenna.

Bylica estragon  – Artemisia dracunculus L., syn. bylica głupich, dragonek, estragon
W Polsce roślina uprawna; surowiec: ziele estragonu. Świeże liście wydzielają silny aromatyczny zapach. W średniowieczu wierzono w jego magiczną moc obrony przed jadowitymi wężami, smokami i wszelkimi czarami. W medycynie ludowej był to środek poprawiający trawienie, moczopędny i przeciwmiażdżycowy. Obecnie: w lekkich nieżytach przewodu pokarmowego, także  ceniona przyprawa.

Bylica piołun – Artemisia absinthium L., syn.: piołun, psia ruta, wermut, absynt
Rośnie w stanie dzikim; surowiec: ziele piołunu. W starożytnym Egipcie używali go kapłani Izydy. Surowiec o silnym aromatycznym zapachu oraz bardzo gorzkim smaku, stosowany  w dolegliwościach  przewodu pokarmowego, miał też usypiać i odstraszać  owady. W średniowieczu dodawano  go do atramentu, aby ochronić księgi przed myszami i robactwem, w ten sam sposób chroniono pościel, czy kopki zbóż. Używano go do odczyniania czarów, a posadzone w ogrodzie, „jadowite bestie miało odganiać”. Od wieków wytwarzano z niego  wermut. W dawnym lecznictwie był stosowany w anemii, bezsenności, żółtaczce i przeciwko owsikom u dzieci. Obecnie: środek poprawiający trawienie, wydzielanie soku żołądkowego i żółci oraz przeciwko pasożytom wewnętrznym i zewnętrznym. Należy stosować go ostrożnie, nie wolno podawać go kobietom w ciąży i karmiącym.

Dziewanna  wielkokwiatowa – Verbascum thapsiformae Schrad.; syn.: dziewanna lekarska, dziewina, szabla, kędzierzawica, gorzygrot, gorzyknot, królewska świeca
Roślina dziko rosnąca; surowiec: kwiat dziewanny. W starożytności roślina ta miała chronić przed czarami. W medycynie ludowej: napar z kwiatów dziewanny z miodem to popularny lek wykrztuśny i przeciwgrypowy, zwłaszcza u dzieci. Medycyna oficjalna również uważa kwiat dziewanny za skuteczny środek w chorobach dróg oddechowych, a także przewodu pokarmowego oraz zewnętrznie w oparzeniach, stanach ropnych skóry i nerwobólach.

Dziurawiec zwyczajny – Hypericum perforatum L., syn.: świętojańskie ziele, dzwonki Panny Marii, przestrzelon
Roślina pospolita; surowiec: ziele dziurawca. Z dziurawcem łączono wiele przesądów, jego zapach miał odstraszać demony, chroniąc w ten sposób przed czarami. W starożytności pęki i wieńce z dziurawca składano w świątyniach w ofierze bogom. W dawnym lecznictwie uważano go za lek uniwersalny,  doceniano jego właściwości przeciwbólowe i poprawiające nastrój. Wyciąg olejowy z dziurawca to skuteczny środek gojący na rany. Obecnie w lecznictwie stosuje się ziele dziurawca  jako środek rozkurczowy w chorobach przewodu pokarmowego,  łagodnie przeciwdepresyjny oraz na trudno gojące się rany. Należy  pamiętać, że dziurawiec zwiększa wrażliwość skóry na słońce i może spowodować reakcje fitotoksyczne.

Glistnik jaskółcze ziele – Chelidonium maius L.,  syn.: celidonia, listownik, złotnik, ziele od brodawek
Rośnie w stanie dzikim; surowiec: ziele i korzeń. Alchemicy nazywali tę roślinę „darem niebios”, przypisywano jej właściwości magiczne. W medycynie ludowej naparu z glistnika używano do kąpieli przeciw żółtaczce u dzieci oraz w chorobach krów do przemywania wymion. Świeży sok z ziela nadal stosuje się do usuwania kurzajek. Według współczesnej wiedzy medycznej, surowiec ten działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowych i oskrzeli, podnosi ciśnienie krwi. Wyciągi z ziela hamują wzrost bakterii, grzybów chorobotwórczych i pierwotniaków. Ziele wchodzi w skład mieszanek ziołowych o działaniu żółciopędnym. Ze względu na toksyczność alkaloidów zawartych w roślinie należy stosować ją pod kontrolą lekarza.

Hyzop lekarski – Hyssopus officinalis L., syn.: izop, Józefek
W Polsce roślina uprawna; surowiec: kwitnące wierzchołki pędów hyzopu o przyjemnym, balsamicznym zapachu z cierpkim korzennym smakiem. W starożytności traktowano hyzop jako święte ziele o właściwościach oczyszczających, w średniowieczu uprawiano go w przyklasztornych ogródkach. Wkładano  świeże gałązki hyzopu między kartki książeczek do nabożeństwa, by swym zapachem otrzeźwiał je podczas modlitwy. Leczniczo  był stosowany w chorobach żołądka, dróg oddechowych, a nawet gruźlicy. Obecnie napary hyzopu są polecane w początkowych stadiach przeziębień i grypy, a olejek hyzopowy w schorzeniach górnych dróg oddechowych, reumatyzmie i przy wszelkich infekcjach wirusowych oraz stłuczeniach i trudno gojących się ranach. Roślina  przyprawowa, miododajna i ozdobna.

Jarząb pospolity – Sorbus aucuparia L., syn.: jarzębina, jarząbek
Surowiec: kwiat i owoc jarzębiny. Drzewo jarzębiny plemiona słowiańskie i germańskie uważały za poświęcone bogowi piorunów wiążąc z nim wiele zabobonów i przesądów. W medycynie ludowej odwar z owoców jarzębiny zalecano w celu wzmocnienia serca, nalewka zaś na obniżenie pobudliwości płciowej u mężczyzn. Z kolei kwiaty mają działać moczopędnie i rozwalniająco. Według współczesnej medycyny owoce jarzębiny mają nieznaczne działanie moczopędne i ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Stosuje się je w mieszankach  w stanach zapalnych nerek, kamicy moczowej i zaburzeniach krążeniach obwodowego, w nieżycie żołądka i jelit  oraz w biegunkach u dzieci i osób starszych. Owoce jarzębiny znalazły zastosowanie przemyśle spożywczym i spirytusowym.

Koper ogrodowy – Anethum graveolens L.
Roślina uprawna; surowiec: owoc kopru. Starożytni Egipcjanie stosowali koper w bólach głowy,  a Grecy dodawali go do wina w celu wzmożenia popędu płciowego. Było także antidotum na czary.  Obecnie jet to nie tylko popularna przyprawa, ale i lek poprawiający trawienie, rozkurczowy, wiatropędny, mlekopędny, pożyteczny w  kolce jelitowej i niestrawności u niemowląt.  Wchodzi w skład mieszanek ziołowych, spożywczych i kosmetycznych.

Krwawnik pospolity – Achillea milefolium L.; syn.: krwawnica, śmietanka, stolist, tysiąclist, renisz
Roślina pospolita; surowiec: ziele krwawnika. Już w starożytności doceniano właściwości przeciwkrwotoczne krwawnika, jego łacińska nazwa Achillea millefolium  pochodzi z mitologii greckiej – Achilles podczas wojny trojańskiej podobno leczył nim krwawiące rany swoich żołnierzy. Stosowano go w krwotokach z nosa,  płuc, przewodu pokarmowego i macicznych u kobiet. Obecnie jest to środek przeciwkrwotoczny, przeciwzapalny, odkażający,  przeciwgrzybiczny,  żółciopędny, w chorobach przewodu pokarmowego, wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych.

Lawenda wąskolistna –  Lavandula angustifolia Mill.; syn.: lawenda lekarska, lawenda prawdziwa
Roślina śródziemnomorska, w  Polsce  uprawna; surowiec: kwiat lawendy.  W średniowieczu  stosowano ją jako środek moczopędny, pobudzający miesiączkowanie i poród, a także w zawrotach głowy, zewnętrznie do kąpieli i nacierań.  Obecnie stosuje się napar z lawendy jako środek łagodnie uspokajający i poprawiający trawienie, a olejek lawendowy działa odkażająco i  lekko drażniąco na skórę. Surowiec jest popularny w przemyśle kosmetycznym, a  w gospodarstwie domowym jako środek przeciw molom.

Macierzanka piaskowa – Thymus serpyllum L., syn.: cząber leśny, tymianek wąskolistny, macórka , macierza, dyszka.
Roślina dziko rosnąca; surowiec: ziele macierzanki. W starożytności miała odstraszać węże i skorpiony. W gospodarstwie domowym stosowano ją do wyparzania naczyń na mleko i do ubijania masła (działanie dezynfekujące), a świeże gałązki wkładano do kojców z kurczętami, aby uchronić je od zarazy. Leczniczo stosowano macierzankę w bólu gardła, kaszlu, niestrawności oraz do kąpieli niemowląt. Obecnie, ze względu na stwierdzone działanie wykrztuśnie, bakteriobójcze i grzybobójcze macierzanki stosuje się ja w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, do płukania jamy ustnej i gardła, jest zalecana w nieżytach żołądka i jelit. Składnik mieszanek ziołowych oraz przyprawa kulinarna.

Malwa czarna – Althaea rosea L., syn.: topolówka wyniosła, ślaz czarny, prawoślaz ogrodowy, prawoślaz wysoki, malwa wysoka, czarna róża
Roślina  uprawna w Polsce; surowiec: kwiat malwy czarnej. W lecznictwie ludowym uchodzi za środek poronny. Obecna medycyna  uwzględnia ten surowiec jako środek powlekający błony śluzowe górnych dróg oddechowych,  łagodzący stany zapalne gardła, zalecany w chrypce, kaszlu oraz powlekający uszkodzone gorącymi lub żrącymi płynami błony śluzowe przełyku i żołądka. Wchodzi w skład mieszanek i preparatów ziołowych. Wyciąg z kwiatów malwy czarnej o intensywnie czerwonym zabarwieniu ma zastosowanie jako barwnik w przemyśle spożywczym. Roślina miododajna.

Melisa lekarska – Melissa officinalis L., syn.:  pszczelnik, rojownik lekarski
Roślina śródziemnomorska, w Polsce uprawna; surowiec: liść melisy o mocnym cytrynowym zapachu. Starożytni Grecy nazywali ją  „radością dla serca”. Zalecano ją  w chorobach serca, żołądka, głowy, oczu i macicy. Obecnie jest stosowana jako lek uspokajający, wiatropędny, napotny oraz przeciwwirusowy. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych, a olejek melisowy jest ceniony w przemyśle perfumeryjnym. Roślina miododajna.

Mięta  pieprzowa – Mentha piperita L., syn.: miętka czarna, miętkiew, miata. Mięta pieprzowa powstała przez skrzyżowanie dwóch mięt dziko rosnących, dlatego w stanie naturalnym nie występuje; surowiec:  ziele i liść mięty. Mięta w różnych odmianach jest jedną z najstarszych roślin leczniczych. W lecznictwie ludowym mięta używana jest do dziś w jako środek uspokajający i przeciwbólowy, zwłaszcza w bólach zębów, głowy, także w niestrawności, chorobach kobiecych, hemoroidach oraz w leczeniu wrzodów i ran. Dawniej liście mięty przykładano na piersi kobiet odstawiających dziecko od karmienia aby wstrzymać laktację. Obecnie: środek poprawiający trawienie, rozkurczowy, żółciopędny, żółciotwórczy, wiatropędny, przeciwbakteryjny i nieznacznie uspokajający. Zewnętrznie: do inhalacji w nieżytach górnych dróg oddechowych, wchodzi w skład mieszanek i preparatów  ziołowych. Popularna roślina kosmetyczna, przyprawowa i miododajna.

Mydlnica lekarska – Saponaria officinalis L., syn: mydlnik, psie goździki
Roślina dziko rosnąca; surowiec: korzeń mydlnicy lekarskiej, znany od starożytności głównie jako preparat do odtłuszczania wełny oraz do mycia, a Arabowie leczyli nim trąd. W medycynie ludowej był stosowany  jako środek wykrztuśny, żółciopędny, też do płukania gardła oraz w żółtaczce, podagrze, różnych schorzeniach skórnych i ukąszeniach gadów. Obecnie: surowiec o działaniu wykrztuśnym, żółciopędnym, nieznacznie moczopędnym i  napotnym. Zewnętrznie: w obrzękach i na trudno gojące się rany.

Nagietek lekarski – Calendula officinalis L, syn.: nogietek, pazurki, karafijoł, , stulik, paznokietki
W Polsce roślina  uprawna; surowiec: kwiat  nagietka, stosowany od czasów średniowiecza jako przyprawa i barwnik. Napar z kwiatów nagietka zalecano w chorobach kobiecych, reumatyzmie, żółtaczce, kolce jelitowej u niemowląt, w postaci oczyszczających i wzmacniających kąpieli, także do okładów i przemywania oczu oraz płukania ust przy bólach zębów. Dawano go też krowom po ocieleniu.  Obecnie: surowiec o działaniu  przeciwzapalnym, bakteriobójczym, przeciwgrzybiczym, przyśpieszającym  gojenie ran. Wchodzi w skład mieszanek i preparatów ziołowych i  kosmetycznych.

Nasturcja wielka – Tropaeolum majus L., syn.: nasturcja ogrodowa
Roślina pochodzi z Peru, w Polsce jest uprawiana od XVII w.; surowiec: świeże liście i zamknięte pączki kwiatowe oraz niedojrzałe, zielone nasiona, wszystkie części rośliny mają specyficzny zapach i ostry smak. Dawniej  stosowano nasturcję w lecznictwie oficjalnym jako lek przeciwszkorbutowy, obecnie tylko w lecznictwie ludowym i homeopatii jako środek dezynfekcyjny w infekcjach dróg moczowych, do płukania gardła oraz pobudzający apetyt. Roślina przyprawowa.

Nawłoć kanadyjska – Solidago canadensis L., syn. Drzewko Matki Boskiej
Surowiec: ziele nawłoci. Roślina pochodzi z Ameryki Pn., do Polski zawleczona, gdzie rośnie bardzo ekspansywnie. Indianie sporządzali z niej napary wzmacniające organizm. Obecnie wchodzi w skład mieszanek i preparatów ziołowych  o działaniu moczopędnym, rozkurczowym i przeciwzapalnym. Roślina miododajna.

Rozmaryn lekarski – Rosmarinus officinalis L.
Roślina śródziemnomorska, w Polsce uprawna; surowiec: liść rozmarynu o mocnym terpentynowym zapachu i korzennym smaku.  Ta znana już w starożytności roślina kultowa i lecznicza była poświecona bogini Afrodycie, symbolizowała miłość, przyjaźń i wierność. Gałązki rozmarynu wplatano do wieńców i bukietów ślubnych. Wieńce rozmarynowe powieszone na domach rzymskich miały chronić je przed chorobami i robactwem. W lecznictwie ludowym używano rozmarynu w leczeniu żółtaczki i do okładów na trudno gojące się rany. Obecnie: surowiec o działaniu przeciwskurczowym, moczopędnym, żółciopędnym, lekko uspokajającym i antyseptycznym. Rozmaryn jest cenioną przyprawą, a olejek rozmarynowy wykorzystuje się głównie w przemyśle kosmetycznym.

Rumianek pospolity – Matricaria chamomilla L.; syn.: rumianek apteczny, rumianek pachnący, kamelki, marunka
Roślina pospolita; surowiec: koszyczek rumianku. Już w starożytności używano naparów z rumianku do przemywania oczu i ran. Działa przeciwzapalnie, odkażająco i rozkurczowo Stosowany jest w nieżytach przewodu pokarmowego, zaburzeniach trawienia, bolesnym skurczu jelit u  niemowląt i małych dzieci, w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła, do okładów i kąpieli w stanach zapalnych skóry. Wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych.

Słonecznik zwyczajny – Helianthus annus L.
Roślina pochodzi z Meksyku, w Polsce uprawna.; surowiec: kwiat słonecznika. W lecznictwie ludowym był stosowany jako lek  przeciwgorączkowy i przeciwmalaryczny. Obecnie w chodzi w skład mieszanek ziołowych pobudzających trawienie i  stosowanych  w przeziębieniu. Zewnętrznie: do okładów na stłuczenia, krwiaki i inne uszkodzenia skóry.

Szałwia lekarska – Salvie officinalis L.; syn.: salvia, szołwija
Roślina śródziemnomorska, w Polsce uprawna; surowiec: liść szałwii. W starożytnej Grecji była symbolem zdrowia i  długowieczności. W średniowiecznej Francji uważano ją za roślinę świętą, często łączono ją z kultem Matki Bożej. Wierzono, że „ 3 listki szałwii rankiem żute miały chronić na cały dzień przed dżumą i morowym powietrzem”- bo szałwia to znany od wieków surowiec o działaniu przeciwzapalnym. Obecnie: w nieżytach żołądka i jelit,  zaburzeniach trawienia, nadmiernym poceniu się, do płukania jamy ustnej i ropnym zapaleniu dziąseł, trudno gojących się ran i  uszkodzeń skóry. Jest składnikiem wielu mieszanek i preparatów ziołowych. Roślina miododajna oraz popularna przyprawa. Znalazła zastosowanie w przemyśle spożywczym i perfumeryjnym jako utrwalacz zapachów.

Wrotycz pospolity – Tanacetum vulgare L., syn.: mlecznica, piżmo
Roślina pospolita; surowiec: kwiat wrotyczu.; ceniony w średniowieczu i renesansie jako roślina lecznicza i kultowa, mająca przywracać siły na wiosnę. Aromatyczne liście wrotyczu, rozmarynu i szałwii włożone pomiędzy  karty modlitewników miały chronić słuchaczy przed uśnięciem podczas długich kazań duchownych protestanckich. Roślina ta miała także pilnować cnoty i czci niewieściej, jak czytamy w Zielniku Syreniusza (1613),:„Gdyby którą głowę sczarowano, iżby panieństwo miała stracić, tedy się niech w tej wrotyczy myje, odejdą od niej te czary”. Leczniczo był wykorzystywany jako środek moczopędny i przeciw wewnętrznym pasożytom,  obecnie ze względu na dużą toksyczność jest stosowany tylko zewnętrznie jako składnik preparatów przeciw wszawicy i świerzbowi. Wysuszone ziele może służyć do odstraszania moli.

Żywokost lekarski – Symphytum officinale L.,syn.: kosztował, żywy gnat
Roślina dziko rosnąca; surowiec: korzeń żywokostu, zawierający alantoinę o silnym działaniu gojącym. Jest to znany od średniowiecza składnik maści stosowanych w leczeniu owrzodzeń, trudno gojących się ran oraz preparatów kosmetycznych poprawiających stan skóry. Wyciągi z żywokostu stosowano także w leczeniu chorób układu oddechowego, uporczywego kaszlu, chrypki, zapaleniu płuc oskrzeli. Obecnie nie jest stosowany wewnętrznie ze względu na stwierdzone naukowo właściwości kancerogenne surowca.

/Tekst i zdjęcia autorstwa p. Iwony Dymarczyk/